Έχουν εξημερωθεί οι γάτες?

Πρόσφατες γεννετικές και αρχαιολογικές μελέτες υποδυκνείουν ότι οι γάτες των σπιτιών είναι πιο άγριες από ότι πιστεύουμε.

«Η γάτα δεν προσφέρει υπηρεσίες» έγραψε ο William Burroughs. “Η γάτα προσφέρει τον εαυτό της”. Αλλά το κάνει με μη απολογητική αμφιθυμία. Αν χαιρετήσεις μια γάτα με ενθουσιασμό η πιο πιθανή αντίδραση δεν είναι τίποτα παραπάνω από μερικά αργά ανοιγοκλείσματα των ματιών της. Αργότερα, και καθώς προσπαθείς να δουλέψεις, θα «επιτάξει» την αγκαλιά σου, το πληκτρολόγιο του υπολογιστή σου και την προσοχή σου – συνοδεία πάντα του γουργουρίσματός της.

Η γάτα θα νιαουρήσει στο μπωλ του φαγητού το πρωί και το απόγευμα θα επιδοθεί σε δραστηριότητες. Οι σκύλοι εξαρτώνται από εμάς σε βαθμό δουλοπρέπειας αλλά οι γάτες φαίνεται να κάνουν συνεχώς αξιολόγηση των αξιών της σχέσης μας και το ρόλο τους στην κοινή ζωή μας. “Είναι οι γάτες εξημερωμένα ζώα;” είναι μια από τις πιο συχνά εμφανιζόμενες ερωτήσεις σχετικά με ζώα στις αυτοσυμπληρώμενες προτάσεις έρευνας στη Google.

Είναι κάτι για το οποίο και οι επιστήμονες αναρωτιούνται ακόμη. Η πιο πρόσφατη απάντηση, βασισμένη σε μελέτες προσδιορισμού αλληλουχίας γονιδιόματος και σε ευρήματα αρχαιολογικών ανασκαφών, είναι ότι οι γάτες είναι ημί-εξημερωμένες. Η γνώση που έχουμε είναι ότι πρώτοι οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι δημιούργησαν δεσμούς με γάτες, περίπου πριν τέσσερις χιλιάδες χρόνια. Το 2004, μια ομάδα Γάλλων ερευνητών έφερε στο φως σε ανασκαφή στην Κύπρο τις σωρούς ενός ανθρώπου και μιας γάτας που είχαν ταφεί μαζί πριν από 9500 χρόνια. Πέρυσι (2014), ανάλυση σε οστά και δόντια γάτας που βρέθηκε σε ανασκαφή σε οικισμό 5300 ετών στην Κίνα δείχνει ότι τα ζώα έτρωγαν σπόρους, υπόλοιπα από ανθρώπινες τροφές και τρωκτικά.

Καταδεικνύεται ότι σε συνέχεια της εξέλιξης στη καλλιέργεια της γης, οι αγριόγατες στη Μέση Ανατολή και την Ασία πιθανόν ξεκίνησαν να συγκεντρώνονται κοντά σε αγροκτήματα και αποθήκες σπόρων όπου ποντίκια και αρουραίοι βρίσκονταν σε αφθονία. Οι άνθρωποι ευεργετήθηκαν από την παρουσία των εθελοντών-κυνηγών και οι αγριόγατες άρχισαν σιγά-σιγά να αισθάνονται άνετα με τους ανθρώπους.

Ακόμη κι αν αυτή η σχέση ξεκίνησε πριν από 5 ή 10 χιλιάδες χρόνια, οι αποδείξεις υποδεικνύουν ότι οι γάτες δεν έχουν αποτελέσει μέλος των εστιών/σπιτιών μας τόσο πολύ (σε χρόνο) όσο οι σκύλοι – οι οποίοι είναι εξημερωμένοι εδώ και περίπου 40.000 χρόνια.

Αρχικά, η γάτα ήταν ένα πλάσμα που εξελίχθηκε για να εκμεταλλεύεται τον πολιτισμό. Ήταν ουσιαστικά μια μεγαλύτερη έκδοση των τρωκτικών τα οποία θήρευε. Μέσα σε αυτή τη διαδρομή οι άνθρωποι άλλαξαν συμπεριφορά απέναντί τους και από το να τις ανέχονται πέρασαν στο να τις καλωσορίζουν, δίνοντας παραπάνω φαγητό και μέρος να κοιμηθούν. Γιατί? πιθανόν εξαιτίας της προδιάθεσης για ημερότητα και της έμφυτης γοητείας του είδους της – κάτι που οι Ιάπωνες θα ονόμαζαν “kawaii”.

Υπάρχουν 38 περίπου διαφορετικών ειδών αγριόγατας και θα εκπλαγείτε από το πόσο εύκολο είναι να τις φανταστείτε κουλουριασμένες στον καναπέ σας.

Και οι σκύλοι πιθανόν ξεκίνησαν από μόνοι τους τη διαδικασία εξημέρωσης καθώς ως αγριόσκυλα ξεκίνησαν να προσεγγίζουν και να ψάχνουν για υπολείμματα φαγητών σε σημεία στα οποία είχαν ανάψει φωτιά οι άνθρωποι. Οι πρόγονοί μας πολύ γρήγορα τους ανέθεσαν χρήσιμους ρόλους όπως το να είναι φύλακες και κυνηγοί κάτι το οποίο δε ζητήθηκε ποτέ από τις γάτες.
Επίσης, η μίξη διάφορων φυλών γάτας άργησε πολύ. Πολλές φυλές σκύλων, αλόγων και βοειδών υπάρχουν πάνω από 500 χρόνια ενώ το πρώτο καταγεγραμμένο σόου γάτας είναι το 1871 στο Crystal Palace του Λονδίνου και οι πιο μοντέρνες φυλές γάτας δημιουργήθηκαν τα τελευταία 50 χρόνια.

Ο Wesley Warren γενετιστής στο Πανεπιστήμιο Washington του St. Louis καταθέτει ότι αυτή η σχετικά σύντομη και επιεικής περίοδος επιλεκτικής εκτροφής είναι εμφανής στο γονιδίομα της γάτας. Σε μελέτη του 2014, ο Warren και οι συνεργάτες του ανέλυσαν DNA από αρκετές αγριόγατες και φυλές εξημερωμένων γατών, συμπεριλαμβανομένης μιας Αβυσσινιακής που ονομαζόταν Cinnamon. Επιβεβαίωσαν ότι γενετικά οι γάτες έχουν τροποποιηθεί πολύ λιγότερο από τις αγριόγατες προγόνους τους απ’ότι οι σκύλοι έχουν τροποποιηθεί από τους λύκους. Και ότι το γονιδίομα της γάτας έχει πολύ πιο ήπιες παρεμβάσεις από τεχνητή επιλογή χαρακτηριστικών.

Οι γάτες έχουν πιο δυνατές ικανότητες κυνηγού απ’ ότι οι σκύλοι κι έτσι τα εγκαταλελειμμένα γατάκια πιθανόν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς ανθρώπινη βοήθεια. Σε μερικές χώρες, οι αδέσποτες γάτες αναπαράγονται συνεχώς με τις εξαδέλφες αγριόγατες. «Υπάρχει ακόμη πολύ γενετική ανάμειξη» σημειώνει ο Warren. “Δε φαίνεται η πραγματική διαφοροποίηση που βλέπεις μεταξύ ενός σκύλου κι ενός λύκου. Χρησιμοποιώντας το σκύλο ως το καλύτερο μέτρο σύγκρισης, η μοντέρνα γάτα δεν είναι αυτό που θα αποκαλούσα πλήρως εξημερωμένη».

Δε συμφωνούν όμως όλοι οι ερευνητές με τη θέση αυτή. Ο Greger Larson, παλαιοντολόγος και αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και ειδικός στην εξημέρωση τονίζει ότι «δεν πιστεύω ότι υπάρχει νόημα στο να αναφερόμαστε σε ημί ή πλήρως εξημερωμένα ζώα. Οποιαδήποτε διαχωριστική γραμμή κι αν μπει θα είναι αυθαίρετη.». O Larson τείνει να συμφωνεί με τις απόψεις της Melinda Zeder, αρχαιολόγο του Ινστιτούτου Smithsonian, η οποία έχει γράψει εκτεταμένα επάνω στην εξημέρωση φυτών και ζώων. Η Zeder χαρακτήρισε την εξημέρωση ως μια συνεχή συμβίωση μεταξύ των ανθρώπων και των άλλων όντων – «ένα είδος συμφωνίας η οποία ολοκληρώνεται με αμοιβαίο συμφέρον» σημειώνει.

Αυτή η σχέση, υποστηρίζει η Zeder, μπορεί να ακολουθεί πολλά μονοπάτια και να καταλήγει σε διαφορετικά αποτελέσματα, τα οποία έχει καταγράψει. Μερικές φορές οι άνθρωποι σταδιακά εξημερώνουν είδη όπως πρόβατα, κατσίκια, βοειδή ή επίτηδες απομακρύνουν άλλα ζώα από την άγρια ζωή και τα αναπαράγουν για συγκεκριμένους λόγους, όπως έγινε με τα άλογα.
Σε άλλες περιπτώσεις, η πείνα οδηγεί ένα άγριο ζώο – σκύλος, γάτα, πουλερικά, ινδικά χοιρίδια – σε οργανωμένες κοινωνίες ανθρώπων όπου γίνεται εξαιρετικά ανεκτικό στην παρουσία των ανθρώπων. Ακόμη και μια μόνο εξημερωμένη καταγωγή μπορεί να περιέχει ποικίλα επίπεδα εξάρτησης και μια σειρά από χαρακτήρες.

«Οι γάτες έχουν εξημερωθεί” λέει η Zeder. “Αλλά νομίζω ότι αυτό που μας μπερδεύει σχετικά με τις γάτες είναι το γεγονός ότι ακόμη διατηρούν στοιχεία απόμακρων συμπεριφορών των ακόμη πιο μοναχικών προγόνων τους. Μερικές φορές αδιαφορούν τελείως για εσάς παρότι αποτελούν μέλος της φωλιάς σας. Οι γάτες έχουν εμάς για να τα κάνουμε τα πάντα για αυτές.  Καθαρίζουμε το αμμοδοχείο τους, τις χαϊδεύουμε, τις θαυμάζουμε, αλλά αντίθετα από τους σκύλους δεν πρέπει να σε ευχαριστούν και ικανοποιούν συνεχώς. Πιθανόν, είναι τα πλέον εξημερωμένα ζώα»

Όταν μεγάλωνα στην California είχα μια γάτα ράτσας tuxedo  που την έλεγαν Jasmine. Όταν τη φώναζα να έρθει σε μένα, μερικές φορές σταματούσε και με κοίταζε για μερικά λεπτά πριν με πλησιάσει σα να ήθελε να πει ότι αυτή η συνάντηση ήταν δική της ιδέα.  Ήταν εξαιρετικά τρυφερή όταν ήθελε να είναι αλλά περνούσε πολύ χρόνο μόνη της. Όπως πολλά άλλα του είδους της, αγαπούσε να κάθεται μπροστά ή κοντά σε ένα παράθυρο και να παρακολουθεί την κίνηση. Με εντυπωσιάζει τώρα τόσο πολύ αυτή η συμπεριφορά: ένα εξημερωμένο σαρκοβόρο να ζει ισορροπημένα στο παράθυρο ενός ανθρώπινου σπιτιού, μοναχικό και ικανοποιημένο, με όλες τις αισθήσεις του όμως στραμμένες στον κόσμο έξω: η πεμπτουσία της γατίσιας συμπεριφοράς.

Μετάφραση του άρθρου :
Are Cats Domesticated?
By Ferris Jabr

Δημοσιευμένο στο περιοδικό New Yorker, Annals of Technology Section, 23 Oct 2015
October 23, 2015